روزی که شاهنامه تمام شد - پرسینا بلاگ

به گزارش خبرنگاران، انگار دانشنامه آزاد ویکی پدیا هم در تاریخ انتها سرایش شاهنامه کاربران را دچار اشتباه می کند؛ در حالی که در این منبع روز 24 اسفندماه به عنوان زمان انتها سرایش این اثر ذکر شده اما براساس اسنادی تاریخ درست روز 25 اسفند است. در این جا نوشتاری پژوهشی از جلال خالقی مطلق با عنوان تاریخ روز انتها نظم شاهنامه را می خوانیم: در انتها بیشتر دستنویس های کامل شاهنامه، روز انتها نظم پادشاهی یزدگرد سوم، روز ارد از اسفندارمذ یاد شده است. از آن جایی که این تاریخ روز در بیشتر دستنویس ها در ارتباط با تاریخ سال انتها نظم شاهنامه آمده است، پس به احتمال بسیار تاریخ روز انتها نظم شاهنامه نیز هست. ولی از سوی دیگر، چون در دستنویس های شاهنامه برای تاریخ سال انتها نظم کتاب دو تاریخ آمده، یکی سال 384 هجری و دیگر سال 400 هجری(1)، از این رو روشن نیست که تاریخ روز ارد اسفندارمذ، یعنی 25 اسفند، در اصل مربوط به سال انتها نخستین نظم شاهنامه، یعنی سال 384 بوده، یا مربوط به سال انتها نهایی آن که سال 400 هجری باشد. پاسخ به این پرسش موضوع این گفتار است. نخست نگاهی به دستنویس ها می اندازیم:

از میان پانزده دستنویس اساس تصحیح نگارنده، در 10 دستنویس تاریخ 25 اسفند با سال 400 هجری مرتبط است. این دستنویس ها(2) عبارتند از: ل (مورخ 675 هجری)، س (731)، لن (723)، ق (741)، ک (752)، لی (840)، و (848)، لن(2) (849)، آ (852) و ل(2) (891). ولی در و میان دو بیتی که به ترتیب تاریخ روز و تاریخ سال را دارند، 44 بیت فاصله افتاده است که در نتیجه ارتباط آن ها از هم گسسته و از اعتبار گزارش آن کاسته شده است. متن این دو بیت در این دستنویس ها چنین است:

سر آمد (س، لی: به سر شد) کنون قصه یزدگرد/ به ماه سفندارمذ روز ارد(3)

ز هجرت شده پنج هشتاد بار/ به نام جهانداور کردگار

در مقابل در 4 دستنویس تاریخ روز 25 اسفند با سال 384 هجری مرتبط است. این دستنویس ها عبارتند از: ق(2) (796)، ل(3) (841)، ب (894)، و س (2) (903). ولی در این جا نیز در ق (2) میان این دو بیت 21 بیت فاصله افتاده و در نتیجه ارتباط آن ها از هم بریده شده است. همچنین در ل (3) بیت دوم دارای ضبطی به کلی متفاوت است:

سر آمد کنون قصه یزدگرد/ به ماه سفندارمذ (ل(3): مه) روز ارد

ز هجرت سه صد سال و هشتاد و چار/ به نام جهانداور کردگار

ل(3): ز هجرت شده سیصد از روزگار/ چو هشتاد و چار از برش برشمار

باقی می ماند دستنویس پ (844) که بیت نخستین را اصلا ندارد و در بیت دوم تاریخ 384 (: ز هجرت سه صد سال و هشتاد و چهار...) دارد. همچنین در ترجمه عربی بنداری از مضمون بیت نخستین اثری نیست و او نیز تاریخ انتها شاهنامه را 384 گزارش کرده است.

اکنون با در نظر دریافت این که نه تنها بیشتریت بزرگ دستنویس های اساس تصحیح ما، بلکه کهن ترین و به نسبت معتبرترین آن ها، تاریخ 25 اسفند را در ارتباط با سال 400 آورده اند، می توان گفت که به احتمال بسیار روز 25 اسفند تاریخ انتها نهایی سرایش شاهنامه است. همچنین از آن جایی که بنداری قاعدتا نباید بیت نخستین را که شامل گزارش تاریخ روز است، در ترجمه حذف کرده باشد، پس محتمل است که دستنویس اساس او نیز مانند دستنویس پ بیت نخستین را اصلا نداشته بود که این خود می تواند تاییدی بر این باشد که شاعر بیت مربوط به تاریخ روز را در ارتباط با سال 400 گفته بود و نه ارتباط با سال 384.

از سوی دیگر، اگر در این پژوهش به سراغ دستنویس های دیگری نیز برویم، ممکن است که حساب ما از نگاه شمار دستنویس هایی که یکی از دو تاریخ سال را دارند به هم بخورد. چنان که برای مثال از میان دستنویس های دیگری که نگارنده معرفی کرده است، (4) در 10 دستنویس تاریخ 25 اسفند در ارتباط با سال 384 آمده است و در 6 دستنویس در ارتباط با سال 400. ولی با در نظر دریافت این که این دستنویس ها از اعتبار کمتری برخوردارند و بیت دوم را نیز به چند ضبط گزارش کرده اند، (5) تغییری در نتیجه گیری ما نمی دهد. در هر حال نظر تقی زاده که بیت گزارش تاریخ روز را با سال 384 مرتبط می داند، (6) به سبب عدم دسترسی او در آن زمان به دستنویس های ما و در نتیجه عدم شناخت درجه اعتبار آن ها محتمل نیست.

در این جا به این نکته نیز باید توجه بدهم که نه در اصالت بیت گزارش تاریخ روز جای گمانی است و نه در اصالت دو بیتی که در گزارش تاریخ سال آمده اند، جز این که در بیت گزارش تاریخ 384، چنان که پیش از این اشاره شد، زیاد دست برده اند و در برخی از دستنویس ها بیت را (نه تاریخ را) به کلی عوض کرده اند. همچنین در برخی از دستنویس ها در این بخش انتها کتاب، بیت های الحاقی بسیاری چه از جاهای دیگر شاهنامه، چه از هجونامه و چه از ساخته های بیگانه افزوده اند. در اصالت بیت گزارش تاریخ روز، این نکته را نیز اضافه کنم که بیت عینا به همین گونه در لغت فرس در گواه ارد آمده است.

با این حال تقی زاده که گویا توجهی به لغت فرس نداشته، به ویژه بیت گزارش تاریخ روز را، یکی هم به این دلیل که مصراع دوم آن دو بار دیگر هم عینا در شاهنامه آمده است مشکوک (7) می داند. ولی در شاهنامه موارد دیگری نیز که تمامی یک مصراع و گاه یک بیت چند بار در کتاب تکرار شده باشد باز هم هست، هر چند موارد اصیل آن که کار قلم های بیگانه نیست، بسیار اندک و در یک اثر پنجاه هزار بیتی اجتناب ناپذیر است. از سوی دیگر، ایراد تقی زاده پرسش دیگری را مطرح می کند و آن این که آیا تکرار مصراع به ماه سفندارمذ روز ارد در سه جای مختلف کتاب، دلیلی بر این نیست که ما در این جا با ضرورت وزن و قافیه یا تکرار فرمولی در حماسه سر و کار داریم و نه با گزارش یک تاریخ واقعی؟ گذشته از این سه مورد، در سه مورد دیگر نیز واژه ارد با نام هایی چون سیاوخش گرد، شاپورگرد و یزدگرد قافیه شده است (8) که باز می توان احتمال داد که در این موارد نیز ضرورت قافیه سبب کاربرد ارد شده باشد و نه تاریخ 25 اسفند.

از سوی دیگر، باید توجه داشت که فردوسی تنها شاعر نیست، بلکه مورخ نیز هست. از این رو گمان نمی رود که او به سبب ضرورت وزن و قافیه برای وقایع کتاب، تاریخی از خود ساخته باشد و دست کم می توان احتمال داد که آن یک موردی که شاعر از تاریخ روز انتها کتاب خود سخن می گوید، تاریخ به زیر چرخ وزن و قافیه نرفته باشد. همچنین این که شاعر پس از گزارش تاریخ روز، بلافاصله تاریخ سال را هم گزارش می کند، می تواند تاییدی بر درستی تاریخ روز باشد.

پی نوشت: این مقاله در مجله ایران شناسی، سال دوازدهم، زمستان 1379، شماره 48 منتشر شده است.

یومی بلاگ: یومی بلاگ | آرشیو خبری و مقالات متنوع وب